Казан асар идек тутырып

Бер сөйләшер идек утырып

                      Сәйфи Кудаш

        Маһинур Шәйхетдин кызы Тимершина 1926 елнын 20 апрелендә  Кече Шыңар авылында дөньяга килә. Авылының гузәл табигате анын күнелендә шигырь юллары тудырган.

                                                      Ямьле Мишә буйларына

                                                     Урнашкансын, Шыңарым,

                                                     Кайларда гына йөрсәм дә,

                                                     Сине сагынып җырлармын.

                                                     Кая китте яшь чактагы

                                                     Чәчәкле болыннарым

                                                     Чәчәкле болыннарым да

                                                     Уйнаган уеннарым?!

                                                     Күпме генә сагынсам да,

                                                     Ул еллар кайтмый инде,

                                                     Чәчәкле болыннарыбызны

                                                     Сыерлар таптый инде.

      Әйе,атаклы Шыңар болыннарын күәтле тракторлар ерткалап-теткәләп бетерделәр.Гәрәңкә (кузику) дә чәчеп карадылар, “такыр басу” ясадылар, хэзер анда көтү йөри.Чәчәкле болыннар түгел инде ул, юк инде без белгән бил тиңентен каерылып ускән печәнле болыннар.Адәмнәр табигатьә рәхимсез рәвештә никадәр зыян-җәбер салды.Кеше йөрәгендә гомер буе туган як табигате яши: Мишә буйлары, җиләккә, чикләвеккә йөргән урманнары,кузгалак,какы,әнис ускән тау итәкләре, юл кырыенда аллы-гөлле,сарылы-кызыллы төрле чәчәкләр хәм күкчәчәк үскән басу юллары. Шыңар болыннарындагы печәнне тугайларга кибән-кибән итеп куеп,малларга кыш буе атлар белән ташып ашаталар иде. Халык печән өстен зур бәйрәм кебек көтә,эзерләнә, хэллерэк кешелэр сарыкны шул вакытта суя. Мин дэ җэйге каникул вакытларында печән җыюда катнаша идем. Биш бригада әгъзалары, утыздан артык атны җигеп,гармуннар белән,матур киемнәр киеп, болынга агыла. Ял иткән арада, Мишәдә су коенуларны ничек онытасың! Кичен печәнчеләр кайта. Һәр өйдә ут яндырып, булган тәмле ризыклар белән каршы алалар.

      Тирә-юньгә даны таралган Шыңар тегермәне дә истә.Ташулар аккач, елганың суын буып куялар.Гадәттән тыш киң, мөлдерәп чайпалырга торган, тирән каракучкыл сулы елгага әйләнә Мишә. Хәзер суларны буып кую юк. Әбиләр, мона борчылып, бәет тә чыгарганнар иде. Аны йөзьяшәр Хәбибжамал әбинең көйләп укыганын елый-елый тыңлап,хәйран калганыбыз бар. Ул бәет кайда икән? Барлыйсы бар әле...

     Әйе,бик чибәр булган ул Маһинур апа. Пешкән алмадай алсу,айдай балкып торган нурлы йөз, кап-кара калын чәчләр...

     Җиденче сыйныфны яхшы билгеләренә укып бетерүгә, сугыш башлана. Иң канатлы,хыялга бай,һөнәргә өйрәнәсе,укуны дәвам итәсе чорлар. Әйе, күп кешеләрнең канатларын сугыш каерды шул.Ул елларда нинди генә эшләрдә булырга туры килми. Свияжскида урман кисә.Аннан кайткач, Тәтеш районына барып, окоп казый, 40 градус суык,аякта чабата. Кар ерып йөреп, алар төшеп тә кала. Бер йортта алты-җиде кеше яши,киемнәрне киптереп булмый. Урылмый калган арышны эче суыкларда басудан җыеп алып кайтып, консерва савытында бүрттереп ашыйлар, ярты гына кило ипи дә бирәләр. 40 яшьлек кешеләргә бригадир итеп тә куялар. Ипи алып өләшү өчен төнге унга кадәр чиратта тора. Аңа ул вакытта унбиш яшь була. “Сиңа 16 да тулмаган,кайт” –дисәләр дә, түзә. Окоптан кайтуга, Малое Фроловога барып, тагын урман кисү эше башлана. 1941 елда китеп,алар 1942елда гына кайта. Шул вакыттагы авыр хезмәт,суыкларда туңулар нәтиҗәсез калмый-хәзер бармаклар,аяклар шешкән, полиартрит авыруы җәфалый. Маһинур апа күп фикерен поэтик юллар белән әйтергә ярата. Шул чор турындагы бу шигырен үзе “Буыннарым” дип атый.

                                                         Буыннарым, нигә тыңламыйсыз,

                                                         Нигә болай бик нык аргансыз?

                                                         Унбиш яшьтән урман кискәнемне

                                                         Онытмыйча язып баргансыз.

                                                         Без үскәндә сугыш чоры булды,

                                                         Берәүгә дә җиңел булмады.

                                                         Тырыш хезмәт куймый торып кына,

                                                         Ансат кына җиңү булмады.

                                                         Без тынычлыкта гына хезмәт иттек,

                                                         Күпләр анда башын куйдылар.

                                                         Безнең сөйгәннәр дә шунда калды,

                                                         Яшь йөрәкне бик нык уйдылар.

     Сугыш вакытында Шыңарга Мәскәүдән эвакуацияләнгән кешеләргә Әбде авылыннан арба белән ашлык алып кайтып, ипи пешереп тарату  вазифасын  да  башкара әле. Сугыш беткәч, ул кешеләр дә китәләр. Урак урырга, көлтә бәйләргә йөри, сөт җыярга да куялар. Төнлө өенә караклар керегә маташу, ишек ватып куркыту шул чорда булган инде. Шуннан соң ул гарип Камилә апаларда тора башлый. Алар – Маһинур апага җиде ят кешелэр. Камилэ апа 80 яшьлек энисе Хупжамал эби белэн Яши. Алар су да алып кайта алмыйлар. Маһинур апа аларга кулмэк тектерергэ тошэ, су да алып кайта. “Син дэ ялгыз,куркасын да,бездэ торырга кал”,дилэр алар һэм шулай бергэ яшэп китэлэр. Камилэ апанын Харис исемле абыйсы сугышта улгэн була. Пенсия алу очен  документлары булмый. Харис абый белэн бергэ сугышкан Зэйнэгытдин абыйдан адрес алып, Мэскэу олкэсе Истринск хэрби комиссариатына  документ сорап язалар. Тиешле язулар килгэч, Камилэ апага 7 сум пенсия  ала башлыйлар.(бу эшлэрнен барысын да Маһинур апа оештыра). Куп еллар пенсия алмый торган очен дэ остэмэ тулэнэ. Иске ойлэрен ак балчык белэн сылыйлар. Җыелган пенсия акчасына Йомгалак авылы фермасы терлекчелэре йортын сатып алалар. Акча хэстэрлэп, буаз тана алып,сыер-сарыклар асрап,тулы тормыш белэн яшилэр, шэл бэйлилэр, тегу тегэлэр.

      Тормышка чыкканнан сон да, ул Хупҗамал эби белэн Камилэ апаны ташламый. 36 ел бергэ ярдэмлэшеп яшилэр. Камилэ апаны бэлэкэй арба, э кыш коне лэгэнгэ утыртып,мунчага алып керэлэр, куршелэре Месэвэрэ белэн юындырып чыгалар. Морҗаларын, мичкэ якканда,чормага менеп ачасы була, бу-авыру кеше очен бик азаплы эш, шуна курэ Маһинур апа,аны ойдэн ача торган итеп мич чыгарта.Балалары кулга кушыла башлагач, алар да бик булыша. Камилэ апа 1982 елга кадэр яшэп,бик риза булып,хэер-догасын, фатихасын калдырып улэ.

      Маһинур апанын ире Гарифҗан абыйнын туганнары – Исмэгыйл,Зэйнэп,Зэйтунэ, Сабир абыйнын хатыны Тэскирэ гомер буе аралашып, хэл-эхвэл белешеп, якынлыкны югалтмый яшэделэр. Монда киленнең якты чырае, тэмле аш-су эзерлэп каршы алуы, матур сузлэре зур ролҗ уйный.

     Хуңалык  бик зур, 20 баш умарта гына була. Аларны эткэсе белэн Маһинур апа карый. Эткэй кеше киленнең уңганлыгын, кундэмлеген, олыларга кадер-хормэт курсэтуен, тырышлыгын югары бэяли, “килен”, дип кенэ тора.

      Э килен ятимэ буларак, ышанычны акларга,ярарга тырышып эшли дэ эшли. Ул вакытта ипи салу, ерак чишмэдэн су китеру, мичкэ ягу бик куп вакытны ала иде, ишле мал-туарны да ничэ тапкыр карыйсы,ашатасы-эчертэсе бар бит эле. Аларнын бакчаларында бик куп җилэк-җимеш агачлары усэ иде. Э Маһинур апа Югары Кибэхуңа,Максабаш авылларына кадэр, чилэк-коянтэ белэн кутэреп,балан,карлыган, суган сатарга йори. 1 стакан карлыганнын бэясе – я бер йомырка,я 10 тиен акча. Бу хезмэт узе тормыш йогенэ ныклап  җигелуне, булдырырга тырышып,теш-тырнак белэн ябышуны анлата.

     Гайлэне тэрбиялэу,бала устеру мэшэкатьлэре дэ яшь кешегэ йоклэнгэн. Ире Гарифжан абый белэн егерме тугыз ел яшилэр. 6 бала (3 малай,3 кыз) устерэлэр:Голнур,Мансур,Голфия,Салават,Айсылу,Илсур. “Башта туган ике бала басуда усте,детсад шул булды”,-дип колеп сойли Маһинур апа. Урак урганда,кешедэн артта каласы килми, э бала –арбада:ачмы ул, тукмы, асты юешме анда эш юк,кояш астында ята,караучысы – урак уручы эни. Шундый хэл дэ була: башка хатын-кызлар белэн Маһинур апа тирес тойи,э бала янэшэдэ-арбада. Бер яшусмер яна җигелэ башлаган ат белэн эшли.Ат дулап, узе белэн бала арбасының тэгэрмэчен елэктереп китэ.Ат чапкан саен, арбадагы бала урле-кырлы сикереп тора. Ничек исэн калгандыр ул бала – узе бер могҗиза. Э эни кеше,билгеле инде,тынсыз-онсез,чишелешне котеп,тораташ катып кала.

     Ире Гарифиан абый, ойлэнешкэнче 6 ел армия хезмэтендэ була.Сугыш вакытында Сослангирга элэгэ,андагы кургэн ачлыклар,мэхшэр турында куп язылды инде. 1 группа инвалид уңэч рагыннан вафат була. 1 ел да оч ай бик авыр хэлдэ газаплана,Маһинур апа аны яшь баланы караган кебек карый. Аңа багышланган шигыре:

                                                          Ак халатлы шэфкать иялэре,

                                                          Дэвалагыз минем иремне,

                                                          Ул –алты ел хезмэт иткэн солдат

                                                          Ул саклаган туган илемне.

                                                          Дунай буйларында сугышкан ул,

                                                          Кызганмаган булган бар кочен.

                                                          Ул сугышкан безнен бэхет очен,

                                                          Ул сугышкан туган ил очен.  

                                                          Ул – хэзер дэ илгэ лаек кеше

                                                           Алты алмашчы карап устерде.

                                                           Оч ул да илгэ хезмэт итте,

                                                           Оч кызын да буйга җиткерде.

    Маһинур апа колхозда 10 ел бозаулар карап устерэ, аннан хисапчы була, эшен җиренэ җиткереп,намус белэн башкара. Пенсия чыккач,колхознын алма бакчасында эшли. Бик еш булэклэнэ,халык судына утырышчы итеп сайлана. Озак еллар авыл Советы депутаты булып тора. Фермада эшлэгэндэ булэклэнгэч, менэ мондый шигырҗ туа:

                                                           Колхоз бирде мина булэк,

                                                           Бик матур гына кулмэк.

                                                           Эшлэгэнне онытмыйлар,

                                                           Эшлэргэ кирэк,димэк.

                                                           Гомер узар,кулмэк тузар,

                                                          Эшлэгэн данын калыр.

                                                          Эшлэгэн данын калмаса,

                                                          Исемең тиз югалыр.

     Маһинур апанын бала җанлы, э балаларынын ана җанлы булуы тан калырлык.Мэскэудэ яши торган олы кызы Голнур, Пермьдэге улы Мансур,килене Рэмзия энилэре янына торледэн-торле булэген,кучтэнэчен тояп кайталар.Улы Мансур ойлэнгэндэ,Маһинур апа аларга тубэндэге шигырьне булэк итэ:

                                                          Бэхетле парлар булыгыз,

                                                          Киленебез,улыбыз

                                                          Һэрвакытта бер-берегезгэ

                                                          Игътибарлы булыгыз.                                                    

    Мансурларнын балалары тугач,”Киленемэ” шигыре юллана:

                                                           Ана булдың,киленем Рэмзия,

                                                           Бар гузэллек ана булуда.

                                                           Ана хэле шунда анлашыла,

                                                           Иң беренче ана булуда.

                                                           Ана куңеле кылдан нэзек була,

                                                           Пыяладай бик тиз ватыла.

                                                           Утка керергэ дэ эзер тора

                                                           Ана кеше бала хакына.

       Улы Салават Казанда яши. Ул да,Казаклар авылында тормыштагы  кызы Айсылу да. Авыл Советы секретаре Голфиясе дэ энилэренен хэлен белеп кенэ торалар. Голфия узе олгерэ алмаса,кызлары барып, эбилэренен идэнен юып,пешкэн ризыклар китерэлэр. Маһинур апанын ун оныгы бар. Балаларына каз мамугыннан  мендэрен, шэһэрдэгелэренэ казын,итен хэзерлэп,биялэй,оекбашларын  бэйлэп, узе барып кайтырга да куп уйлап тормый. Бер кило эйбер кутэрэ алмаса да, балаларынын берсе поездга утыртып озатып кала, шэһэрдэгелэре каршы ала.Эле февраль аенда да 72 яшьлек ана Мэскэугэ барып, ике атна торып кайтты: анда кызы Голнуры,оныгы, туганы Фатыйма апа бик зурлап, Коръэн ашлары уткэреп кунак иттелэр.

    Э бугенге кондэ янында- улы Илсур. Маһинур апа бик җор телле,ачык чырайлы,гадэттэн тыш юмарт, куршелэре белэн тату. Ничэ очрашсаң,эле очпочмак, эле май кабартмасы, эле мантый ашап, чэй эчкэн вакыты туры килэ. Кайсысын бер ризыктан да авыз иттермичэ калмый торган куршесе Золфия  керткэн, кайсысын кызы Голфия китергэн.

    “Юмартлык буенча оҗмахка кереп булса,иң беренче Маһинур керер,аның  юмартлыгын һич эйтеп,сойлэп бетерэ торган тугел”,-дип эни эйтэ иде. Маһинур ападагы сыйфатларнын соңгы коннэрдэ безгэ дэ тоярга туры килде. Апам белэн минем очен иң авыр коннэр кичергэн вакыт иде. Олы яшҗкэ җитеп,гомер буе хезмэттэн башканы белмэгэн, кешенен укырга матди яктан момкинлеге булмаган сугыштан сонгы авыр елларда мине укытырга коч тапкан (җитмэсэ янып та киттек), элегэ кадэр безнен очен корыч калкан булып яшэгэн иң кадерле кешебезне –эниебезне сонгы юлга озаттык без. Шул авыр коннэрдэ Маһинур апа һэрвакыт безнен белэн булды. Узенэ йоруе авыр булса да,бер кон безне курми, хэл-эхвэлне белми калмады,торле яктап ярдэм,булышлык итте,киңэшен бирде.Аңа рэхмэтебезне һич эйтеп бетерерлек тугел. Э     берконне:

                                                              Җиңги улде котмэгэндэ,кисэк кенэ,

                                                              Тормыш йоген тартып аргандыр,

                                                               Безгэ эйтэсе сонгы сузе –

                                                               Теллэренэ элэгеп калгандыр,-дигэн шигырь юлларын эйтеп килеп керде дэ барыбызны елатты,кунеллэр тулып ташыды, чайпалды, айкалды.

Эни улэр алдыннан, энинен соңгы сузлэре анлашылмаган, шуна курэ бу шигырь хушлашуның авыр мизгеллэрен  яңартты.

        Маһинур апа туган-тумачага,балаларына,оныкларына гына иң кирэкле кеше тугел,ул ботен авыл халкына хезмэт курсэтэ.Кешелэрнен иң авыр  вакытларында – соңгы юлга озатканда яннарында Маһинур апа булыр. 20 апрелҗдэ анын туган коне иде. Туган коне котлы булсын, узе барыбызга таяныч булып,шатлык-кайгыларны уртаклашып,файдалы киңэшлэрен биреп, хэерле сэламэтлеклэре белэн, балаларын шатландырып, озак яшэсэ иде, дип телэп калабыз.